"Θεσσαλονίκη 1997- Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης: Το Δ΄Μέρος της Έκθεσης της 'COMMISSION'

Το Δ΄ Μέρος της επίσημης Έκθεσης της «Commission» για την «Θεσσαλονίκη-Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» ασχολείται με τα θεσμικά ζητήματα της οργάνωσης του φορέα, την δομή των διοικητικών οργάνων, τα προβλήματα του προγραμματισμού και της εκτέλεσης των έργων υποδομής, τον αριθμό και το είδος των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, το υψηλό ποσοστό των εκδηλώσεων με δωρεάν είσοδο, ο κορεσμός από το μεγάλο πρόγραμμα εκδηλώσεων, που φάνηκε πως δεν ήταν σε θέση να «καταναλώσει» η Θεσσαλονίκη.
Σημαντικό τμήμα της αναφέρεται στην διασπορά των εκδηλώσεων στο πολεοδομικό συγκρότημα, την Χαλκιδική και κυρίως στην Μακεδονία-Θράκη, κατά μήκος της Εγνατίας.
Τέλος ειδική αναφορά γίνεται και στο πρόγραμμα των εκδόσεων.

Θα επαναλάβω πως για τους γνωρίζοντες γίνεται φανερό πως δεν έγιναν απολύτως κατανοητά, πολλά από εκείνα που συγκέντρωσαν ως πληροφορίες οι συνεργάτες του Πάλμερ, και αλλού ερμηνεύουν λανθασμένα πολλά πράγματα.
Δεν παύουν όμως να αποτελούν παρατηρήσεις και αξιολογήσεις ενός τρίτου και μάλιστα ειδικού γύρω από τα ζητήματα του θεσμού των Ευρωπαϊκών Πολιτιστικών Πρωτευουσών.



Επιπρόσθετες παρατηρήσεις

Πλαίσιο

- Το Υπουργείο Πολιτισμού έχει τη συνολική ευθύνη της πολιτιστικής πολιτικής στην Ελλάδα. Η «Θεσσαλονίκη ‘97» ήταν η πρώτη φορά που μία ελληνική δημοτική αρχή (και όχι το Υπουργείο) είχε την ευθύνη ενός μείζονος πολιτιστικού έργου.
- Σύμφωνα με τους ερωτηθέντες, ο δήμος δεν είχε μια ιδιαίτερα συνεκτική πολιτιστική πολιτική κατά τα χρόνια πριν την ανάληψη της διοργάνωσης της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας το 1992.

Σκοποί και στόχοι

- Κινητήριος δύναμη του project ήταν η αποφασιστικότητα του Κράτους να συνεργαστεί με τις τοπικές αρχές μιας πόλης της Ελλάδας και να επιδείξει τη δέσμευση του για την ανάπτυξη της Μακεδονίας και την αποκέντρωση, ένα θέμα που συζητήθηκε ιδιαίτερα στην Ελλάδα για μεγάλο διάστημα πριν από τη διοργάνωση. Το μέγεθος του προϋπολογισμού και η υποδομή που δημιουργήθηκε είχαν σκοπό να αποτελέσουν μία σαφή ένδειξη της επιθυμίας της κυβέρνησης να προωθήσει τη Θεσσαλονίκη.
- Αυτό συνδυάστηκε στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης με κάποια αντιπαλότητα με άλλα περιφερειακά κέντρα, όπως η Κρήτη ή η Πάτρα.

Οργάνωση και διοίκηση

- Το project έτυχε ισχυρής υποστήριξης από το Κράτος. Αυτή η υποστήριξη πήρε τη μορφή του lobbying για την ανακήρυξη της υποψηφιότητας, των τεράστιων οικονομικών συνεισφορών, της πολιτικής υποστήριξης από τη Μελίνα Μερκούρη και άλλες πολιτικές προσωπικότητες, καθώς και της άμεσης συμμετοχής τριών υπουργείων (Πολιτισμού, Δημοσίων Έργων και Μακεδονίας – Θράκης). Ωστόσο, παρά την προτιθέμενη συμβολική κίνηση στην κατεύθυνση της αποκέντρωσης (βλ. παρακάτω), τα υπουργεία προσπάθησαν να διατηρήσουν σε μεγάλο βαθμό τον έλεγχο των προετοιμασιών, γεγονός που επέφερε μακρές αντιπαραθέσεις ανάμεσα στα μέλη του διοικητικού συμβουλίου.
Ο αρχικός αριθμός των επτά μελών του Διοικητικού Συμβουλίου αυξήθηκε σε δεκαπέντε. Ενώ αρχικά αποτελούνταν από τοπικούς πολιτικούς και είχε ως επικεφαλής τον Γενικό Γραμματέα της Περιφέρειας ή το Νομάρχη, τελικά στο σώμα περιλήφθηκαν αντιπρόσωποι των τριών Υπουργείων, πολιτικοί από την ευρύτερη περιοχή και τους γειτονικούς δήμους της Θεσσαλονίκης, πρόσωπα από τον χώρο του πολιτισμού, από υπηρεσίες αρμόδιες για θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς και σχεδιασμού, καθώς και εκπρόσωποι εργοδοτών και εργαζομένων. Οι αλλαγές αυτές από μόνες τους προκάλεσαν καθυστερήσεις στη σύσταση του οργανισμού και στην κατανομή των κονδυλίων.
- Οι συγκρούσεις μεταξύ των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου αποσταθεροποίησαν τον οργανισμό και δημιούργησαν μια αρνητική ατμόσφαιρα. Μερικοί από τους ερωτηθέντες θεώρησαν ότι επρόκειτο για έλλειψη ηγεσίας. Άλλοι θεώρησαν ότι τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου φιλονικούσαν για πολιτικές διαφορές και συγκρουόμενα προσωπικά συμφέροντα. Πολλά μέλη του αρχικού Διοικητικού Συμβουλίου παραιτήθηκαν στη διάρκεια των προετοιμασιών.
- Η επιχειρησιακή ομάδα του «Θεσσαλονίκη ‘97» υπέστη πολλές αλλαγές στο προσωπικό της στη διάρκεια των προετοιμασιών. Τρεις διαφορετικοί διευθύνοντες σύμβουλοι στη σειρά. Τέσσερις διαφορετικοί καλλιτεχνικοί διευθυντές. Τρεις διαφορετικοί διευθυντές του Γραφείου Τύπου. Πολλές άλλες παραιτήσεις. Φαίνεται πως ένας παράγοντας υπήρξε η έλλειψη ξεκάθαρων αρμοδιοτήτων εντός του οργανισμού, ειδικά μεταξύ των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου, των πολλών υπο-επιτροπών του, και της επιχειρησιακής ομάδας. Εκτός από τους επιχειρησιακούς διευθυντές, προσωπικότητες που ασκούσαν επιρροή ήταν η ηγεσία του Υπουργείου Πολιτισμού, ο αντιπρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου, και ο γραμματέας του Διοικητικού Συμβουλίου (επίσης διευθυντής του τμήματος Διοίκησης).
- Αρκετοί ερωτηθέντες θεώρησαν ότι ο οργανισμός διοικούνταν σαν ένα κρατικό Υπουργείο, με μία σύνθετη ιεραρχία και γραφειοκρατικές διαδικασίες, οι οποίες καθυστέρησαν περαιτέρω τις προετοιμασίες. Ένας ερωτηθείς περιέγραψε το 1997 ως μια κατάσταση κατά την οποία περισσότεροι από 30 άνθρωποι απασχολούνταν απλά για να επεξεργάζονται τιμολόγια.
- Ένα βασικό πρόβλημα ήταν η διαχείριση της υποδομής, η κατασκευή της οποίας ανατέθηκε σε τρεις ή τέσσερις ιδιωτικές εταιρίες. Ο οργανισμός «Θεσσαλονίκη ‘97» από μόνος του δεν διέθετε τεχνικό τμήμα για την επίβλεψη της προόδου των έργων παρά μόνο σε πολύ ύστερο στάδιο των προετοιμασιών, και τότε ακόμη με πολύ περιορισμένες δυνατότητες. Ως αποτέλεσμα ο οργανισμός είχε πολύ περιορισμένο έλεγχο επί του προγράμματος υποδομών (βλ. επίσης παρακάτω, Υποδομές).

Πολιτιστικό πρόγραμμα και πολιτιστικός αντίκτυπος

- Ο Οργανισμός έλαβε περίπου 6.000 προτάσεις για έργα. Τα αντικειμενικά κριτήρια για την επιλογή των έργων δεν ήταν σαφή και το πρόγραμμα υπήρξε πεδίο διεκδίκησης με βάση προσωπικά κριτήρια μεταξύ των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου, καθώς και μεταξύ των καλλιτεχνικών επιτροπών και του διευθυντή. Οι επαναλαμβανόμενες αλλαγές σε αυτή τη θέση καθυστέρησαν τον προγραμματισμό – ο τελευταίος διευθυντής διορίστηκε μόλις οκτώ μήνες πριν από την έναρξη. Ως αποτέλεσμα, πολλά προγράμματα είτε ακυρώθηκαν είτε συστήθηκαν πολύ βιαστικά.
- Πολλοί από τους νέους χώρους διεξαγωγής των εκδηλώσεων δεν ήταν έτοιμοι το 1997, με συνέπεια την μεταφορά του πολιτιστικού προγράμματος σε λιγότερο κατάλληλους χώρους, σε υπαίθριους χώρους και σε χώρους αρκετά έξω από τη Θεσσαλονίκη. Ένας ερωτηθείς ανέφερε το παράδειγμα της Ορχήστρας της Σκάλας του Μιλάνου, η οποία έπρεπε να παίξει στην Αίθουσα Τελετών του Πανεπιστημίου, αντί σε συναυλιακό χώρο.
- Μεγάλο ποσοστό των εκδηλώσεων ήταν δωρεάν: όλες οι δραστηριότητες στους τομείς της αρχιτεκτονικής, των ατόμων με αναπηρίας, της μετανάστευσης, της εκπαίδευσης, της λογοτεχνίας, καθώς και τα συνέδρια, ήταν δωρεάν. Ποσοστό άνω του 70% των αθλητικών εκδηλώσεων, των εκθέσεων εικαστικών, των κινηματογραφικών και μουσικών εκδηλώσεων ήταν επίσης δωρεάν. Επίσης, σε πολλές εκδηλώσεις παρέχονταν δωρεάν φαγητό.
- Παρόλα αυτά, πολλές εκδηλώσεις είχαν πολύ μικρή προσέλευση κοινού – μόνο το ένα πέμπτο των εκδηλώσεων με εισιτήριο είχαν πληρότητα 75% ή περισσότερο, ενώ για περισσότερες από το ένα τρίτο των εκδηλώσεων πουλήθηκαν λιγότερο από το 35% των εισιτηρίων. Ακόμη και εκδηλώσεις με μεγάλα ονόματα δεν είχαν εξασφαλισμένη υψηλή προσέλευση. Είναι πολύ πιθανόν το κοινό απλά να κορέστηκε από εκδηλώσεις – το 1997 η Θεσσαλονίκη φιλοξένησε ένα καλλιτεχνικό πρόγραμμα έξι φορές μεγαλύτερο από αυτό των προηγούμενων ετών.
- Όπως συνέβη και με άλλες Πολιτιστικές Πρωτεύουσες, ορισμένα έργα «σταθμοί» θα μπορούσαν να είχαν γίνει και χωρίς την Πολιτιστική Πρωτεύουσα, όπως π.χ. η έκθεση των Θησαυρών του Αγίου Όρους, η οποία ήδη σχεδιαζόταν. Ωστόσο, το συγκεκριμένο project ήταν ένα μείζον και πολύ δημοφιλές εγχείρημα, για το οποίο μάλιστα υπήρξε η ασυνήθιστη συνεργασία μεταξύ των Υπουργείων Πολιτισμού και Άμυνας.
- Ποσοστό λίγο μεγαλύτερο του 20% των έργων του 1997 πραγματοποιήθηκαν εκτός Θεσσαλονίκης. Αυτά περιελάμβαναν project στη Χαλκιδική, προορισμό θερινών διακοπών για πολλούς Θεσσαλονικείς, καθώς και σε περιοχές της παλιάς ρωμαϊκής Εγνατίας Οδού, κοντά στη Βουλγαρία, την Αλβανία και την Τουρκία. Τα τελευταία, αν και ήταν σχετικά ακριβά (σχεδόν το 40% του προϋπολογισμού του προγράμματος), αντιστοιχούσαν στο 7% των εκδηλώσεων.
- Έργα φιλοξένησαν και δήμοι εκτός του κεντρικού δήμου Θεσσαλονίκης. Ως ένα βαθμό αυτό ήταν το αποτέλεσμα μίας σκόπιμης στρατηγικής για την εμπλοκή διαφορετικών πληθυσμών, αλλά επίσης ενθαρρύνθηκε από το γεγονός ότι πολλοί χώροι εκδηλώσεων δεν ήταν έτοιμοι έγκαιρα.
- Οι σημαντικότερες εκδηλώσεις του προγράμματος δημοσιεύτηκαν σε περίπου 75 βιβλία και περιοδικά σχετικά με την αρχιτεκτονική, τη θρησκεία, την ιστορία, τη λαϊκή τέχνη, τη λογοτεχνία και την αρχαιολογία, πολλά εκ των οποίων πολύ υψηλού επιπέδου. Λίγο λιγότερο από το 5% του προϋπολογισμού του προγράμματος δαπανήθηκε για εκδόσεις.